Grójec to jeden z najstarszych ośrodków na południowym Mazowszu. Chociaż w dokumentach pierwszy raz wspomniano o Grodźcu (obecnym Grójcu) już w 1234 roku, najstarsze ślady osadnictwa sięgają VII wieku przed Chrystusem.
Prawdopodobnie na wzgórzu, gdzie dziś stoi kościół św. Mikołaja, istniała słowiańska osada – gontyna, może zbudowana z głazów, z posągiem bóstwa, ogniskiem i wyrocznią. To właśnie tu w czasach wczesnopiastowskich powstała osada grodowa, a w XI wieku gród stał się siedzibą kasztelana.
Mazowsze dołączało do państwa wielkopolskich Polan najprawdopodobniej już w połowie X wieku. Po przyjęciu chrztu Mieszka I, północne Mazowsze weszło w skład archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe – do diecezji poznańskiej. Na miejscu słowiańskiej gontyny postawiono pierwszy chrześcijański kościół, zapewne z drewna.
Biskupstwo w Grójcu
Niektórzy historycy, m.in. ks. Józef Nowacki, sugerują, że już w 1075 roku Grójec mógł być siedzibą biskupstwa południowo-mazowieckiego. Po utworzeniu w 1013 roku biskupstwa kujawskiego w Kruszwicy (które potem przeniesiono do Włocławka), tereny Mazowsza zostały odcięte od swoich stolic biskupich. W północnej części powstało biskupstwo w Płocku, a na południu – mogło funkcjonować biskupstwo w Grójcu, które potem, w 1124 roku, zostało włączone do diecezji poznańskiej, a na jego miejscu powstał archidiakonat mazowiecki z siedzibą właśnie w Grójcu.
Niestety, brak dostępnych źródeł powoduje, że wiele z tych informacji to tylko hipotezy i przypuszczenia.
Archidiakonat mazowiecki
Wiemy na pewno, że w 1245 roku, na polecenie księcia mazowieckiego Konrada I, siedziba archidiakonatu mazowieckiego – dużej jednostki administracji kościelnej – została przeniesiona z Grójca do Czerska.
Archidiakonat ten był dość dużym obszarem, należącym do diecezji poznańskiej, choć od niej oddzielonym – od granicy dzieliło go około 135 km, a rozciągał się aż do Liwa, oddalając się od macierzystej diecezji o kolejne 180 km.
Według historyka Władysława Abrahama, archidiakonat powstał jako ośrodek misyjny, rekompensata za utracony kawałek diecezji poznańskiej na rzecz nowo utworzonej diecezji lubuskiej. Z kolei Stanisław Łaguna uważa, że te tereny od początku należały do diecezji poznańskiej, od jej powstania w 968 roku.
Inni historycy przypuszczają, że związek archidiakonatu z diecezją poznańską miał miejsce po śmierci Mieszka II (w 1034 roku), kiedy to miały miejsce zamieszki i powrót do pogaństwa, co spowodowało, że wielu Wielkopolan uciekło na południowe Mazowsze.
Obszar archidiakonatu pozostawał pod jurysdykcją diecezji poznańskiej aż do 1793 roku, czyli do drugiego rozbioru Polski.
Grójecka świątynia
Pierwszy, drewniany kościół grodowy powstał prawdopodobnie na początku XI wieku. Z czasem został on podniesiony do rangi kolegiaty, przy której rezydował prepozyt i dwóch kanoników.
Parafia grodowa powstała najprawdopodobniej też na początku XII wieku. W latach 1241–1242 jej proboszczem był Przedpełk (Fulko) z rodu Półkoziców z Małopolski – pierwsza znana postać związana z Grójcem. Wśród wcześniejszych zapisów pojawiają się też wzmianki o dwóch kanonikach: Baldwinie i Racławie, sprzed 1249 roku.
W 1134 roku wymurowano pierwszy kościół romański na miejscu wcześniejszej, drewnianej świątyni. Prawdopodobnie z fundacji księcia mazowieckiego Janusza Starego powstała nowa, gotycka, jednonawowa świątynia, orientowana na wschód. Budowę prezbiterium zakończono w 1398 roku, a cały kościół oddano do użytku w 1480.
W latach 1520–1530 kościół został rozbudowany. W 1599 roku, dzięki fundacji proboszcza Wawrzyńca Pindoviusa, dobudowano boczną kaplicę św. Anny, a w XVII wieku – kolejne. Na początku XVII wieku powstała murowana zakrystia i dzwonnica.
Podczas potopu szwedzkiego kościół został złupiony i spalony. Odbudowano go w 1746 roku, ale już na początku XIX wieku był w złym stanie. Przeprowadzano remonty i upiększenia w latach 1828, 1833 i 1868 – dzięki staraniom proboszcza Kazimierza Celińskiego. W tym czasie rozebrano wieże od strony zachodniej.
Podczas II wojny światowej kościół ucierpiał jeszcze bardziej. Odbudowano go już w grudniu 1939 roku, ale prace wykończeniowe trwały jeszcze przez kolejne lata.
Obecny wystrój i wyposażenie
Obecna świątynia św. Mikołaja jest w stylu gotyckim, zbudowana z cegły na polskim układzie, z kamienną podmurówką. Fasada zachodnia i kaplice zostały otynkowane. Na południowej stronie znajduje się zegar słoneczny z datą 1621 i łacińską inskrypcją. Nad głównymi drzwiami wisi tablica z XVII wieku – dewocyjna, z rzeźbami Chrystusa na krzyżu, Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty.
Wewnątrz kościoła znajduje się wejście z prezbiterium do zakrystii (dawnego skarbczyka), ozdobione gotyckim portalem z drzwiami z XVI -XVII wieku. W kaplicach i dawnym skarbcu sklepienia są kolebkowe a w zakrystii strop belkowany. Od strony zachodniej znajduje się chór muzyczny – drewniany, wsparty na dwóch słupach. Dachy są dwuspadowe, pokryte blachą. W ołtarzu głównym z 1870 roku znajduje się obraz Chrystusa Ukrzyżowanego. Na ścianie po lewej stronie ołtarza umieszczono późnogotycki krucyfiks. W nawie głównej, z lewej strony znajduje się Ołtarz Matki Bożej Różańcowej, a z prawej Ołtarz Św. Anny. W lewej nawie kaplica św. Mikołaja, a w prawej Matki Bożej Częstochowskiej.
Wśród zabytków są m.in. chrzcielnica z piaskowca z 1482 roku, z herbem Półkozic, przy której ochrzczono Piotra Skargę. Według miejscowej tradycji rycerze idący na wojnę ostrzyli o nią swoje miecze. Z XVII w. pochodzi marmurowa chrzcielnica z puklowaną czaszą, z herbem Półkozic i inicjałami Fundatora A W D P G.
Na początek XVII datowana jest późnorenesansowa ambona odnowiona w r. 1886 przez Walentego Jodłowskiego i ponownie odrestaurowana z częściowymi uzupełnieniami w r. 1940. Przy kościele, na miejscu murowanej z 1603 roku, stoi drewniana dzwonnica wybudowana w 1889 roku. W świątyni umieszczono tablicę inskrypcyjną ks. Piotra Skargi z 1855 roku ufundowaną dla upamiętnienia fundacji szpitala grójeckiego.
Marcin Grzędowski
Ciekawostki
Przed budową kościoła św. Mikołaja był tam inny kościół
Budowa kościoła św. Mikołaja została ukończona w 1480 roku.
Na miejscu budowy obecnego kościoła gotyckiego został rozebrany kamienny kościół romański, który wzniesiono prawdopodobnie w 1134 roku. Zachowały się jednak relikty tego kościoła, które umożliwiają odtworzyć zarys fundamentów i przybliżony wygląd. Są to: krypta grobowa, zlokalizowana pierwotnie pod prezbiterium kościoła romańskiego (obecnie pod zakrystią kościoła gotyckiego); prawdopodobnie mógł być w niej pochowany dobrodziej i budowniczy świątyni. Podczas badań archeologicznych w 1976 roku, odkryto fragmenty ceramicznej posadzki dawnego kościoła romańskiego oraz kamienny mur fundamentowy o szerokości 1.1 m w odległości 2.1 m od północnej ściany kościoła św. Mikołaja – obecnie przykryty murawą.
Tablica memoratywna nad wielkimi drzwiami
Tablica memoratywna nad drzwiami wejściowymi do kościoła jest płaskorzeźbą przedstawiającą Chrystusa ukrzyżowanego i dwie postacie stojące po bokach: Matkę Boską i św. Jana Ewangelistę.
U dołu tablicy znajduje się napis w języku łacińskim: Pójdźcie do mnie wszyscy, którzy jesteście zranieni grzechami, a ja uleczę wsze rany. Rok 162/?/. W trójkątnej części tablicy znajduje się słońce oraz litery S i P, które są inicjałami imienia i nazwiska zmarłego. W tym czasie burmistrzem miasta był Grzegorz Pindowicz, a proboszczem jego brat Wawrzyniec Pindowicz. Prawdopodobnie zmarłym, którego inicjały znajdują się na tablicy był ojciec Wawrzyńca i Grzegorza. Został on pochowany w honorowym miejscu u szczytu prezbiterium. Początkowo tablica znajdowała się na zewnętrznej, wschodniej ścianie apsydy; później około 1920 r została umieszczona nad wielkimi drzwiami.