Grójec to jeden z najstarszych ośrodków południowego Mazowsza. Mimo, że w dokumentach Grodziec – dziś Grójec – wzmiankowany jest po raz pierwszy w roku 1234, to najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z VII w. przed Chrystusem.
Prawdopodobnie na wzniesieniu, gdzie dziś znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja, istniała słowiańska gontyna – być może zbudowana z głazów grota z posągiem bóstwa, świętym ogniem i wyrocznią. To tu w czasach wczesnopiastowskich powstała osada grodowa. W XI wieku gród stał się siedzibą kasztelana.
Ziemie mazowieckie do państwa wielkopolskich Polan zostały przyłączone prawdopodobnie już w I połowie X wieku. Po chrzcie Mieszka I północne Mazowsze wcielono do archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej. W grodzie na miejscu słowiańskiej gontyny zbudowano kościół chrześcijański, zapewne drewniany.
Biskupstwo w Grójcu
Niektórzy historycy Kościoła w Polsce – m.in. ks. Józef Nowacki z Poznania, wysuwają tezę, że w 1075 roku Grójec stał się siedzibą biskupstwa południowo – mazowieckiego. Po utworzeniu biskupstwa kujawskiego w Kruszwicy w 1013 roku, przeniesionego później do Włocławka, tereny Mazowsza zostały oddzielone od swoich stolic biskupich. W konsekwencji, w części północnej powstało w 1075 roku istniejące do dziś biskupstwo w Płocku. Podobna sytuacja mogła mieć miejsce na terenach południowych, należących do diecezji poznańskiej.
Biskupstwo mazowieckie, w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku, miało ponownie zostać włączone do biskupstwa poznańskiego. W jego miejsce powstał archidiakonat mazowiecki z siedzibą w Grójcu.
Niestety z braku źródeł wszystkie dotychczasowe odpowiedzi na pytania związane z tymi zagadnieniami obracają się w kręgu spekulacji, przypuszczeń i hipotez.
Archidiakonat mazowiecki
Pewne jest, że w roku 1245 z woli księcia mazowieckiego Konrada I siedzibę archidiakonatu mazowieckiego – jednostki administracji kościelnej, złożonej z kilku diakonatów – przeniesiono z Grójca do Czerska.
Archidiakonat mazowiecki był dość dużą enklawą diecezji poznańskiej i znacznie od niej odległą – pod Ciążeniem dzieliło go od granicy około 135 km, a rozciągając się aż do Liwa jego kraniec oddalił się od macierzystej diecezji o dalsze 180 km.
Według Władysława Abrahama archidiakonat utworzony został jako ośrodek misyjny przyznany diecezji poznańskiej tytułem rekompensaty za wykrojony z niej obszar nowej diecezji lubuskiej. Natomiast Stanisław Łaguna wyraził pogląd, że tereny te nieprzerwanie należały do diecezji poznańskiej od chwili jej powstania w 968 roku.
Inni przypuszczają, że związek archidiakonatu z diecezją poznańską ma swój początek w zamieszkach po śmierci Mieszka II (1034 r.) i w tzw. reakcji pogańskiej, które spowodowały ucieczkę wielu Wielkopolan z Poznańskiego na spokojne w tym czasie południowe Mazowsze.
Terytorium archidiakonatu przynależne było do biskupstwa poznańskiego aż do roku 1793, czyli do drugiego rozbioru Polski.
Grójecka świątynia
Na początek XI wieku prawdopodobnie należy datować pierwszy – zapewne drewniany – kościół grodowy. Podniesiony on został do rangi kolegiaty, przy której rezydował prepozyt i dwóch kanoników.
Parafia grodowa powstała prawdopodobnie na początku XII wieku. W latach 1241 – 1242 jej proboszczem był Przedpełk, zwany też Fulko z rodu Półkoziców z Małopolski. Jest to pierwsza postać związana z Grójcem występująca w źródłach pisanych. Istnieje jeszcze wzmianka o dwóch kanonikach sprzed 1249 r. – Baldwinie i Racławie. W 1134 roku wymurowano pierwszy romański kościół w miejscu uprzednio rozebranego drewnianego.
Prawdopodobnie z fundacji księcia mazowieckiego, Janusza Starego, powstała nowa jednonawowa, orientowana na wschód gotycka świątynia. Budowę prezbiterium zakończono w roku 1398, a całego kościoła w roku 1480.
W latach 1520 – 1530 kościół gruntownie rozbudowano. W 1599 roku z fundacji miejscowego proboszcza Wawrzyńca Pindoviusa dobudowano boczną kaplicę świętej Anny, a drugą zapewne w XVII w. Na początku XVII wieku powstała murowana zakrystia i dzwonnica.
Podczas potopu szwedzkiego kościół został obrabowany i spalony. Odbudowany w 1746 roku. Niestety już na początku XIX wieku był w bardzo złym stanie technicznym. Remontowany i upiększany w latach 1828, 1833 i 1868 dzięki staraniom Kazimierza Celińskiego – proboszcza i dziekana grójeckiego. Rozebrano wówczas wieże od strony zachodniej.
Kościół ucierpiał w pierwszych dniach II wojny światowej. Odbudowany został już w grudniu 1939 roku, ale prace wykończeniowe trwały jeszcze latami.
Obecny wystrój i wyposażenie
Gotycka świątynia św. Mikołaja zbudowana jest z cegły w układzie polskim, z użyciem kamieni polnych w podmurówce. Zachodnia fasada i kaplice otynkowano. Na południowej stronie kościoła znajduje się zegar słoneczny z datą 1621 i łacińską inskrypcją. Nad głównymi drzwiami tablica dewocyjna z XVII w. z rzeźbą Chrystusa Ukrzyżowanego, Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty.
Wewnątrz kościoła wejście z prezbiterium do zakrystii (dawnego skarbczyka), ozdobione gotyckim portalem z drzwiami z XVI -XVII wieku. W kaplicach i dawnym skarbcu sklepienia kolebkowe. W zakrystii strop belkowany. Od strony zachodniej chór muzyczny drewniany wsparty na dwóch słupach. Dachy dwuspadowe, kryte blachą. W ołtarzu głównym z 1870 roku obraz Chrystusa Ukrzyżowanego. Na ścianie po lewej stronie ołtarza późnogotycki krucyfiks. Z lewej strony Ołtarz Matki Bożej Różańcowej, z prawej Ołtarz Św. Anny. W lewej nawie kaplica św. Mikołaja, a w prawej Matki Bożej Częstochowskiej.
Wśród zabytków znajdujemy chrzcielnicę z piaskowca z datą 1482, znakiem kamieniarza i herbem Półkozic fundatora. Przy niej ochrzczono Piotra Skargę. według miejscowej tradycji rycerze idący na wojnę ostrzyli o nią swoje miecze. Z XVII w. pochodzi marmurowa chrzcielnica z puklowaną czaszą, z herbem Półkozic i inicjałami Fundatora A W D P G.
Na pierwszą ćwierć wieku XVII datowana jest późnorenesansowa ambona odnowiona w r. 1886 przez Walentego Jodłowskiego i ponownie odrestaurowana z częściowymi uzupełnieniami w r. 1940. Przy kościele, na miejscu murowanej z 1603 roku, stoi drewniana dzwonnica wybudowana w 1889 roku. W świątyni umieszczono tablicę inskrypcyjną ks. Piotra Skargi z 1855 roku ufundowaną dla upamiętnienia fundacji szpitala grójeckiego.
Marcin Grzędowski
Ciekawostki
Przed budową kościoła św. Mikołaja był tam inny kościół
Budowa kościoła św. Mikołaja została ukończona w 1480 roku.
Na miejscu budowy obecnego kościoła gotyckiego został rozebrany kamienny kościół romański, który wzniesiono prawdopodobnie w 1134 roku. Zachowały się jednak relikty tego kościoła, które umożliwiają odtworzyć zarys fundamentów i przybliżony wygląd. Są to: krypta grobowa, zlokalizowana pierwotnie pod prezbiterium kościoła romańskiego (obecnie pod zakrystią kościoła gotyckiego); prawdopodobnie mógł być w niej pochowany dobrodziej i budowniczy świątyni. Podczas badań archeologicznych w 1976 roku, odkryto fragmenty ceramicznej posadzki dawnego kościoła romańskiego oraz kamienny mur fundamentowy o szerokości 1.1 m w odległości 2.1 m od północnej ściany kościoła św. Mikołaja – obecnie przykryty murawą.
Tablica memoratywna nad wielkimi drzwiami
Tablica memoratywna nad drzwiami wejściowymi do kościoła jest płaskorzeźbą przedstawiającą Chrystusa ukrzyżowanego i dwie postacie stojące po bokach: Matkę Boską i św. Jana Ewangelistę.
U dołu tablicy znajduje się napis w języku łacińskim: Pójdźcie do mnie wszyscy, którzy jesteście zranieni grzechami, a ja uleczę wsze rany. Rok 162/?/. W trójkątnej części tablicy znajduje się słońce oraz litery S i P, które są inicjałami imienia i nazwiska zmarłego. W tym czasie burmistrzem miasta był Grzegorz Pindowicz, a proboszczem jego brat Wawrzyniec Pindowicz. Prawdopodobnie zmarłym, którego inicjały znajdują się na tablicy był ojciec Wawrzyńca i Grzegorza. Został on pochowany w honorowym miejscu u szczytu prezbiterium. Początkowo tablica znajdowała się na zewnętrznej, wschodniej ścianie apsydy; później około 1920 r została umieszczona nad wielkimi drzwiami.